br/>”http://www.w3.org/TR/html4/loose.dtd”>

GIA ĐÌNH VIỆT NAM XƯA VÀ NAY

Lời ngỏ:

Câu chuyện được bắt đầu vào cái đêm tôi tình cờ nghe giọng ai đó hát ru từ
phía căn nhà đối diện, trong một dịp tôi về thăm quê. Thật lạ và thú vị được
thưởng thức những bài hát ru của những ngày thơ ấu. Vì đã từ lâu, tôi không còn
được nghe những tiếng hát ru khi xa quê nhà. Những đêm sau, tôi chờ, tôi chờ, …
tôi chờ để lắng nghe và được trở về với thế giới tuổi thơ, về vòng tay tổ ấm của
gia đình, trở về miền ký ức có vạt nắng xanh rì, có vuông sân cổ tích, có cánh
diều lộng gió, có khói lam chiều bàng bạc …

Tôi đã đợi trong hồi hộp và nhớ nhung nhưng không thấy… Và tôi hiểu rằng là
giấc mơ thì không bao giờ trọn vẹn.

Dù gì cũng cảm ơn ai đó đã cho tôi sự ngọt ngào của nhớ nhung và nhất là cho
tôi ý tưởng, những cảm nghiệm về thực trạng gia đình Việt Nam hôm nay để viết
bài luận với niềm tin rằng: Gia đình Việt Nam hôm nay thì những lời hát ru ấy sẽ
chẳng thể sống mãi trong xã hội hiện đại, xô bồ. Điều này phải chăng quá bi
quan?

Những ngày còn bé, Ngoại thường đưa tôi vào giấc ngủ bằng lời ru nhịp nhàng
theo nhịp võng đong đưa:

“À ơi … À ơi cháu rất (ơ) thương bà
“Đi đâu bà cũng mua quà về cho
“Hôm qua có cái (ơ) bánh bò
“Bà chia cho cháu (ơ) phần to nhất nhà.”

Phải chăng hình ảnh trên chỉ là dĩ vãng của một thời đã qua (?) Ngày nay, khi
xã hội đang đi đến những chân trời bao la của văn minh nhân loại, điều kiện lịch
sử có những biến đổi, song gia đình vẫn đã, đang, và sẽ còn mãi giá trị của
mình. Tất nhiên cuộc sống luôn biến động, kinh tế phát triển như vũ bão, nhiều
vấn đề mới đang được đặt ra. Gia đình Việt Nam hôm nay cũng nằm trong vòng xoay
của quỹ đạo ấy, gia đình đang trải qua những biến đổi sâu sắc, với việc dành lại
vai trò và địa vị kinh tế xã hội, các gia đình phải thích ứng với những điều
kiện mới trong công cuộc đổi mới của đất nước và gia đình. Đó là hệ thống quy
định, ổn định, tiêu chuẩn hóa tính giao và truyền chủng của con người. Những
nghiên cứu gần đây cho thấy, dường như các cá nhân và gia đình đang cấu trúc lại
chiến lược cuộc sống của họ, nhằm đảm bảo phúc lợi xã hội trong điều kiện mới;
được biểu hiện qua sự phân công lao động trong quan hệ gia đình và cả ngoài xã
hội … Rất nhiều vấn đề mà công nghiệp hoá, hiện đại hóa đã và đang tác động đến
từ hình thức gia đình truyền thống bước sang hình thức gia đình hạt nhân …

Trở về ngày xưa:

Khái niệm gia đình là một trong những khái niệm cơ bản nhất trong đời sống xã
hội. trong khi đó, xây dựng một mô hình gia đình phù hợp với sự phát triển tất
yếu của xã hội hiện nay lại là một vấn đề cấp bách và trên thực tế thực không dễ
dàng. Ngay từ thời xa xưa, trong khi tìm hiểu về thế giới xung quanh và nỗ lực
giải thích về nó, con người đã quan tâm đến gia đình. Triết gia Platon cho rằng:
“Từ xưa, khi mà chữ viết và luật lệ còn chưa có thì gia đình cũng vẫn chẳng có
gì khác gia đình hiện đại …”. Theo ông, gia đình là tế bào cơ sở của xã hội. Gia
đình Việt Nam đã và đang biến đổi dưới sự tác động của những biến đổi xã hội và
giao lưu văn hoá. Sự biến đổi đó không tách rời hoàn toàn với những đặc trưng
của gia đình truyền thống Việt Nam, mà là một sự điều chỉnh, thích nghi với
những hoàn cảnh và điều kiện xã hội mới.

“Con người sinh ra có tổ có tông
“Như cây có cội, như sông có nguồn.”

Chắc hẳn, khi nhắc đến mấy vần thơ trên, không ai trong chúng ta lại không
thuộc nằm lòng cũng như suy nghĩ về nguồn cội, dòng tộc của mình. Bởi vì gia
đình là nơi mình được sinh ra, nuôi dưỡng, hấp thụ nền giáo dục, và được lớn lên
trong sự ấp ủ thương yêu của cha mẹ, ông bà, và các anh chị em. Dĩ nhiên, trong
chúng ta không ai lại không được sinh ra từ một gia đình, dù gia đình ấy hạnh
phúc hay bất hạnh đi nữa, thì nơi đó vẫn là cái nôi đầu tiên gìn giữ và ấp ủ ta
từ thuở bé mà ta gọi đó là gia đình. Như vậy gia đình muôn thuở vẫn là nơi sinh
thành, tổ ấm thân thương nhất của con người.

Xưa kia gia đình ta, với nền kinh tế thuần nông và thủ công nghiệp đơn giản,
trong một mái nhà có “thể tam tứ đại đồng đường”. Cùng chung trên một khu vườn,
một lối xóm, một ngõ hẻm, có các thành phần như ông bà, chú bác, cô dì … Anh em
họ hàng gần, họ hàng xa sống tập trung gần gũi với nhau, hợp thành một thể chế
gọi là “Phạm Vi Gia Đình”. Bởi lẽ, đứa trẻ sinh ra trong gia đình đã có ông bà,
cha mẹ dạy dỗ, khi ra ngòai đường cũng chỉ quanh quẩn trong phạm vi lối xóm làm
sao có thể tránh khỏi được những sự để ý quan sát của các bà con ruột thịt gần,
xa góp ý khi có những thái độ khiếm khuyết, vô lễ, vô nhã … không hợp với kỷ
cương cuộc sống sinh hoạt hàng ngày của gia đình. Điều đó giúp cho chúng tránh
được những thói hư tật xấu nếu tích tụ lâu ngày sẽ trở thành những nét nhân cách
“phi đạo đức” của con người trong gia đình trưởng thành và cả mai sau.

Hơn nữa, xưa kia với quan niệm của Nho giáo, nhà là gốc của nước,“Tề gia trị
quốc, bình thiên hạ.” nên cũng đã có biết bao luật lệ thành văn quy định trách
nhiệm, nghĩa vụ của mọi thành viên trong gia đình mà ngay từ tuổi thơ ấu đã được
ông bà, cha mẹ, cô dì, chú bác dạy bảo như: “Phụ từ, tử hiếu, huynh mẫu, đệ đễ.”
Tức là làm cha cần đức từ, làm con cần đức hiếu, làm anh em phải thương yêu
nhau.

Từ ngàn xưa, thảo kính cha mẹ luôn được xem là một trong những phẩm chất tốt
đẹp của con người, là một trong những yếu tố mà đạo làm con bắt buộc phải tuân
giữ. Điều này càng được xem trọng hơn ở các nước Châu Á, đặc biệt ở Việt Nam –
nơi mà nền luân lý đạo đức được đánh giá rất cao – bất kỳ thuộc tín ngưỡng nào,
người dân Việt Nam vẫn có những nghi lễ, những hình thức biểu hiện sự tôn trọng
cha mẹ, kính nhớ tổ tiên. Một truyền thống rất tốt đẹp, mang đậm tính dân tộc
được gìn giữ và lưu truyền trong dân gian Việt Nam là ngày Tết Nguyên Đán. Ngày
đầu năm mới được dành riêng cho cha mẹ, ông bà, và những người đã khuất. Sau đó
là những lời chúc tốt lành như những lộc đầu năm dành cho cha mẹ, đơn sơ mộc mạc
nhưng đậm tình yêu thương. Trong những nghi lễ ấy, có những buổi được dành riêng
cho cha mẹ, “một bông hồng cài áo,” luôn đượm tình mẫu tự mà con người không
khỏi bàng hoàng xúc động khi tham dự.

Hòa với dòng sữa và mối tình của cha mẹ, tiếng ru xưa gợi lên trong tâm trí
của đứa trẻ những nhận thức, tình cảm đầu tiên mà sau đó cho mãi đến lúc lớn
khôn, người con vẫn còn ghi nhớ mãi. Trong những tiếng ru ấy của mẹ như muốn
khắc ghi vào con mình tâm tình hiếu thảo với cha mẹ, tấm lòng hiếu trung với đất
nước.

Và cũng chính từ “tổ ấm” ấy, cha mẹ cũng cần phải lắng nghe tiếng lòng của
con cái để hiểu và đáp ứng được những nhu cầu, những mong chờ sâu xa và chính
đáng của chúng. Một trong những điều con cái ước muốn từ gia đình, đó là được
sống trong bầu khí hoà thuận, yêu thương, tìm thấy nơi cha mẹ một đời sống gương
mẫu, biết cư xử hợp tình hợp lý, biết dạy dỗ, chỉ bảo bằng những lời nói dịu
dàng thắm đượm tình thương vô điều kiện và vô vị lợi.

Chính trong bầu khí an toàn và khung cảnh ấm cúng của gia đình mà những giá
trị nhân bản, luân lý, và đạo đức được truyền đạt lại cho con cháu. Chính trong
môi trường gia đình, những người con còn học được bài học cho và nhận. một gia
đình như thế sẽ là nguồn mạch tự nhiên cho việc giáo dục và phát triển toàn
diện, nơi đây sự sống con người được thăng hoa, được đón nhận, và được yêu
thương. Cũng chính từ đó nếp sống gia đình bao trùm lên đời sống cá nhân, mọi
sinh hoạt của cá nhân đều chẳng ít thì nhiều phù hợp với nếp sống gia đình.

Người dân Việt Nam nghĩ đến gia đình nhiều hơn nghĩ đến bản thân, và mọi hành
động của cá nhân đều hướng về gia đình, kể cả những sinh hoạt hằng ngày như ăn
uống, làm lụng, nghỉ ngơi…; người ta ăn để mà sống, sống để bảo vệ gia đình, và
xa hơn là bảo vệ dân tộc. Gia đình chi phối cá nhân, nhưng chi phối để bảo vệ
tất cả các cá nhân của gia đình, nghĩa là bảo vệ quyền lợi chung của gia đình.
Gia đình bền vững thì xã hội mới trường tồn.

Và thực trạng gia đình Việt Nam đã ra sao?

Ngày nay, khi đất nước ta bước vào giai đoạn phát triển mới – giai đoạn công
nghiệp hoá, hiện đại hoá – thì gia đình Việt Nam đứng trước nhiều thử thách. Gia
đình là nơi duy trì được lực lượng lao động xã hội, sản sinh ra trẻ em và điều
hoà hành vi tình dục. Con người luôn kỳ vọng rằng gia đình vẫn mãi là một tổ ấm,
là chỗ dựa về mặt vật chất và tinh thần của con người, nhất là các thành viên
nhỏ tuổi và những người lớn tuổi không còn tự lo lắng được cho mình. Thế nhưng
khi xã hội hiện đại, thì sự thiếu quan tâm giữa các thành viên trong gia đình,
sự mâu thuẫn trong gia đình, vấn đề người già không nơi nương tựa, trẻ em phải
rời gia đình trong khi tuổi còn thơ, nạn bạo hành trong gia đình… đã làm cho con
người không khỏi lo ngại cho tương lai của gia đình.
Song song đó, khi mà cơ chế thị trường vận hành xã hội thì khả năng thu nhập và
giá trị của đồng tiền được đề cao. Thực tế đó đã tác động mạnh mẽ đến từng gia
đình, thu hút các thành viên theo dòng chảy xã hội. Người ta bị hấp dẫn theo
chiều hướng cực đoan, say sưa làm ăn để kiếm ra thật nhiều tiền, giá trị gia
đình bị coi nhẹ, đạo đức truyền thống bị lung lay trước sức ép của cuộc sống
tiêu thụ đô thị. Việc giáo dục con cái, phụng dưỡng cha mẹ, chăm sóc giữa các
thế hệ bị xao lãng và đặt xuống dưới nhu cầu kinh tế. Sự thủy chung vợ chồng,
lòng hiếu thảo đã bị phủ nhận. Hậu quả là nhiều nơi đã xảy ra những xung đột
trong quan niệm cũng như đụng độ trong ứng xử giữa các thành viên; không ít gia
đình phải ly tán, cha mẹ con cái phải chia tay nhau. Phải chăng ở đây đã biểu
hiện một nguy cơ xuống cấp của gia đình?

Bên cạnh đó, cũng không tài nào tránh khỏi được những tai họa vô cùng to lớn
đang dần dần xâm phạm và kích thích một cách tiêu cực nhất vào bản tính con
người. Và đặc biệt nhất vẫn là tác động làm ảnh hưởng đến sự lơi lỏng trong quan
hệ “phạm vi gia đình” mà từ xưa nay vốn có truyền thống yêu thương gần gũi, đùm
bọc che chở nhau, là tính chất cơ động chưa từng thấy trong đời sống hiện đại,
là sự quan hệ của con người thuộc mọi lứa tuổi.

Đứa trẻ lớn lên từ một đến hai tuổi đã được gởi đến nhà trẻ chơi cùng nhóm
lên sáu, bảy tuổi, đã cùng bè bạn đến lớp tách dần sự theo dõi của cha mẹ, cũng
như ông bà cậu cô chú bác. Lớn lên, khi học đến cấp III thì dù đường xa hàng
chục cây số đã có chiếc xe đạp, hoặc xe honda đi lại một cách dễ dàng. Bởi thế,
“ xa mà hóa gần”, cũng từ đây dần dần đứa trẻ mở rộng các mối quan hệ giao lưu
với bạn bè. Đồng thời cũng mở rộng tầm mắt để quan sát, tiếp thu bao nhiêu điều
trong xã hội mở cửa bề bộn. Trong đó, tốt có và dĩ nhiên xấu cũng không thiếu.
Từ đó, đứa trẻ tự do suy tư, tự do tiêu xài tiền bạc mua sắm đủ thứ, cũng như tự
do quyết định mọi vấn đề, nhằm thỏa mãn sở thích; thay vì, trước đây chỉ một
mình người cha, hoặc người mẹ hướng dẫn lo toan định đoạt cho. Bởi thế, chúng ta
cũng đừng ngỡ ngàng khi tận mắt chứng kiến những đứa con đi học xa gia đình, nên
đã theo bè bạn đua đòi, quậy phá, hút xách và chẳng bao lâu trở thành những con
nghiện.

Mặt khác, trẻ em được sinh ra và lớn lên trong một gia đình, chịu ảnh hưởng
sâu sắc của gia đình trong việc định hình nhân cách. Gia đình được coi là tổ ấm
của mỗi thành viên, là chủ thể rất quan trọng trong việc xã hội hoá và giáo dục
trẻ em. Nếu như trước đây nền giáo dục truyền thống của gia đình có ý nghĩa rất
lớn đến việc định hình nhân cách, thì ngày nay những biến đổi trong gia đình và
ngoài xã hội đã ảnh hưởng nhân cách trẻ em. Rất dễ nhận thấy rằng, thiếu sự chăm
sóc, dạy dỗ của cha mẹ và gia đình là một trong những nguyên nhân khiến nhiều
trẻ em và thanh thiếu niên bỏ nhà đi lang thang và phạm tội.

Bên cạnh đó giáo dục gia đình có vai trò quan trọng và càng cần thiết hơn
trong xã hội đổi mới của chúng ta. Cùng với nhà trường và xã hội, gia đình là
môi trường giáo dục không thể thiếu cho sự phát triển của mỗi con người. Giáo
dục gia đình trên cơ sở hết sức quan trọng cho sự hình thành nhân cách của trẻ,
phát triển nhân cách ở tuổi thanh niên, cũng cố giữ gìn nhân cách con người ở
tuổi trưởng thành và khi về già. Do đó, nó có tính xuyên suốt và hệ thống. Cũng
cần lưu ý rằng, giáo dục trong gia đình là giáo dục của nhiều chủ thể nên cần có
sự hợp tác, phối hợp, và nhất trí giữa các chủ thể. Sự nhất quán trong giáo dục
gia đình thực ra đã được ông cha ta quán triệt trong nề nếp gia đình đúc kết
thành “gia phong”, “gia giáo”, “gia lễ” và đó là bài học không hề cũ cho các bậc
cha mẹ ngày nay.

Như vậy gia đình càng thay đổi, hôn nhân không còn như trước kia, gia đình
thu hẹp hơn, đồng thời dễ đổ vỡ hơn. Sự ly hôn ngày càng gia tăng kéo theo nhiều
thiệt hại cho các thành viên trong gia đình, nhất là người già và trẻ em. Sự
giảm sút khả năng sinh sản làm dân số già đi. Những người già có tuổi thọ cao
hơn nhưng lại ít nhận được sự chăm sóc của các thành viên trong gia đình nên
thường sống trong những cảnh cô đơn, suy nhược. Đạo đức về tình dục giảm sút, xu
hướng sống thử, quan hệ ngoài hôn nhân đang là hiện tượng phổ biến … Và khi viết
về gia đình, nhà Xã hội học Nguyễn Minh Hoà nhận định: “Giữa cha mẹ và con cái
hiện nay đã lập được mối quan hệ mềm dẻo hơn, bớt cứng nhắc hơn so với các thế
hệ trước … trước kia giữa con cái và cha mẹ, nhất là con với cha vẫn có một
khoảng cách vô hình nào đó”.

Hướng về tương lai:

Thay cho lời kết, tôi muốn lần nữa khẳng định rằng: Sức mạnh và sự ổn định
của một dân tộc phụ thuộc vào gia đình. Gia đình là tế bào của xã hội gia đình
và sự phát triển kinh tế xã hội có mối liên quan chặt chẽ với nhau, tác động qua
lại nhau. Gia đình đã thay đổi phù hợp với điều kiện khách quan của sự phát
triển xã hội để từ đó nhận thấy nhiều trách nhiệm xã hội mới đang được trao cho
gia đình, làm dầy thêm gáng nặng vốn có của gia đình. Vẫn biết rằng gia đình là
nơi mỗi thành viên được nuôi dưỡng về vật chất và tinh thần từ tấm bé, là chỗ
dựa khi cuộc sống ở ngoài xã hội gặp khó khăn, ai đi đâu, dù xa hay gần cũng đều
mong quay về nhà. Nhưng thời nay, trong nhiều hoàn cảnh gia đình không còn là tổ
ấm nữa. Tiến trình công nghiệp hoá sẽ làm cho xã hội đổi thay hơn trong tương
lai; nền văn hoá tiêu thụ, kinh tế thị trường, lối sống đô thị với sự đề cao tự
do cá nhân … làm cho mối tương quan giữa cha mẹ và con cái chẳng còn được đầm ấm
khắng khít như xưa. Những màn tranh cãi, bỏ nhà, ly dị… xảy ra như cơm bữa. Giá
trị đích thực của gia đình đang có chiều hướng thoái hoá trầm trọng. Trách nhiệm
giáo dục gia đình càng là một thách đố lớn. Phải chăng đó là cái giá phải trả
của quá trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá hay của sự đánh mất chính bản thân
mình hoặc cả hai. Câu trả lời xin dành cho từng người trẻ chúng ta – những người
dễ bị cuốn hút, thay đổi và tôn sùng những giá trị mới lạ nhưng cũng là những
người đầy nhiệt huyết, niềm tin, bản lĩnh và là tương lai của cả dân tộc. Vâng,
dù cho gia đình có biến đổi ra sao đi nữa, chúng ta vẫn hy vọng gia đình sẽ mãi
là chiếc nôi, là tổ ấm, nơi ấy thoả mãn nhu cầu vật chất và nhu cầu tinh thần
của mỗi con người.

Đông Yên